Այլ կերպ ասում են ժողովրդի պայքարը թուրքական, թաթարական և խորհրդային զորքերի դեմԼ 1919-1921 թթ. պատմական Սյունիքի հարավում Զանգեզուրում գեներալ Գարեգին Նժդեհի զեկավարությամբ էր տեղի ունեցել հերոսամարտը: ԱՅդ շրջանում Զանգեզուրը ՀՀ տարասծք էր համարվում: 1919 թվականի մարտին Արսեն Շահբազյանը ընհանուր կոմիսարն էր: Թուրք-ադրբեջանական որոշմամբ նրանք պետք է եղբայրանային, սակայն Սյունիքը խոչընդոտ էր հանդիսանում:
Թշնամին որոշել էր կամուրջ նետել մի մեծ մասի դիակի վրայով: Տաճկաստանի և Ադրբեջանի միջև տեր դառնալով Սյունաց աշխարհին և Գողթանի բնական ամրություններին սարսափի տակ պահելով մեր մատաղ պետությանը:
Նորաստեղծ Հայաստանը տարածքային խնդիրներ ունեցավ հարևան երկրների հետ: Մայիսի 27-ին քեմալական Թուրքիայի օժանդակությամբ կազմավորվում էր Մուսավաթական Թուրքիան 1918-1920 թթ:
Զանգեզուրի հերոսամարտը կարելի է բաժանել 2 փուլի:
1919 թվականի ամառ
1920 թվականի ամառ
Հիմնական պայքարը ընթհանում էր թուրք-թաթարական և մուսավաթական Ադրբեջանի զավթական գործողությունների դեմ:
1921 թվականի ամառ
Կասեցվում էր Զանգեզուրը Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցելու նպատակով 11-րդ Կարմիր բանակի եւ թուրք-ադրբեջանական զինված կազմավորումների ձեռնարկած հարձակումներն էին դրանք: 1919 թվականին Անդրանիկ Օզանյանը հակադրված էր թողնել Զանգեզուրը, որի հետևանքով թուրքական զորքերը ընդհուպ մոտենալով Զանգեզուրի սահմաններին սպառնացին անջատել այդ տարածքը:
Գավառի կազմակերպական գործում լավ աշախատանք էին տանում Զանգեզուրի ազգային խորհուրդը, Սյունիքի կենտրոնական կոմիտեն, ինչպես նաև գործիչներ Արշակ Շիրինյանը, Զախար Տեր-Դավթյանը, Նիկոլայ Հովսեփյանը և ուրիշներ: 1918 թվականի հուլիսին Անդրանիկ Օզանյանը իր 30 հազարանոց բանակով մտավ Զանգեզուր, այնտեղ էին նաև արցախցի Շուշիի գունդը, որը կազմավորվել էր Թիֆլիսում: Զանգեզուր գործուղվեց Գարեգին Նժդեհը: Ալեքսանդրապոլում կռվի բռնկվլեով թուրքական զորքերի դեմ նահանջեց իր խմբով Ղարաքիլիսա, որտեղ կային բազմահազար հայ փախստականներ: Նժդեհի գլխավորությամբ տեղի էր ունեցել Ղարաքիլիսայի ինքնապաշտպանությունը, որի համար վիրավոր Նժդեհը մեծ քաջության շքանշան ստացավ:
Առաջին փուլ
Առաջին փուլում հայերը ճակատամարտում սկսեցին պատրաստվել, պատրաստեցին պայթուցիկ տակառներ, շինարարություն ընթհացավ: 1919 թվականի նոյեմբերին Օխչի-ձորի մարտում հայերը ջախձախեցին թուրք-թաթարական զորքերին, պաշտպանելով մի քանի հայկական գյուղեր: Մեկ ամիս հետո ազատագրեցին Գեզվաձորը: Ադրբեջանում հիմք էին դրել բռնի ուժով տիրանալ Շուշիին, զանգեզուրին, ՋԻվանշիին, Ջեբրայլին: Մարտին Գ.Նժդեհը զրկեց հակառակորդին իր ռազմավարական կետերից, իսկ այդ ընթացքում նրանք ներխուժեցին Կապան: Հայերը որոշ ճակատամարտերում հաղթանակներ գրանցելուց հետո օգնության հասան նաև Արցախին:
Երկրորդ փուլ
Կարմիր բանակը 1920 թվականին զավթեց Գորիսը, որից հետո արշավեցին Կապան: Բոլշեվիկների և թուրք-թաթարական զորքերը ձգտում էին նվաճել Կապարագողթը: Այդքան մեծ վիճելի Ղարաբաղը ըսկ հայ-ռուսական պայմանագրի ռազմակալվեց կարմիր բանակի կողմից, ինչպես նաև Զանգեզուրն ու Նախիջևանը: Արդեն ամռանը Գարեգին Նժդեհը հրահանգվեց Հայաստանի Հանրապետության զինվորական նախարարի կողմից, թողնել Զանգեզուրն ու անցնել Երևան: Սակայն նա չենթարկվեց իրեն, պատճառաբանելով ՝ կարմիր բանակը վերցրել է Արարատյան Հայաստանը: